Duyusal gelişim süreci, her anne ve babanın sağlıklı bir evlat sahibi olma konusunda dikkat ettikleri unsurlardan biridir. Fiziksel gelişimin yanında duyusal gelişim süreçlerine de çok önem verilmesi gerekir.
Çocuk sağlığı ve hastalıkları uzmanları, gelişme sürecinde çocuğun zihinsel, sosyal ve duygusal alanlardaki olgunlaşmalarına da dikkat edilmesi gerektiğini sık sık hatırlatır. Bu yüzden çocuklarda duyusal ve psikomotor gelişim süreçlerinin bilinçli bir şekilde izlenmesi önemlidir.
Çocukluk çağı olarak kabul edilen 0 ile 18 yaş arasındaki dönemde çocukların her türlü gelişmeye açık oldukları unutulmamalıdır. Bu gelişimler farklı alanlarda olsa da her birinde uzman bilinciyle sürecin izlenmesi ve çocuklara bilinçli yaklaşımda bulunulması gerekir. Çocukluk çağında gelişim fiziksel, ahlaki, bilişsel, bireysel olarak cinsel, dil, duygusal, psikomotor ve sosyal gelişmeleri kapsar.
Çocuk Gelişim Dönemleri ve Evreleri
Çocuğunun gelişim dönemlerinde problem yaşamak istemeyen anne ve babalar, bu alanda bilinçli hareket etmeli ve aynı zamanda gerektiği yerde uzman desteğine başvurmalıdır. Çocuklarda fiziksel gelişimin birbirinden farklı aşamaları olduğu gibi duygusal gelişimi de etki eden süreçler bulunmaktadır. Çocuk gelişim dönemleri ve evreleri şu şekilde sıralanmaktadır:
- Yeni doğan dönemi: Bebeğin doğumundan itibaren ilk 4 haftalık sürece denir. Bu süreçte psikososyal gelişim başlar.
- Bebeklik dönemi: 2 yaşına kadar gözlenen dönemi işaret eder.
- İlk çocukluk dönemi: 2 ila 6 yaş arasındaki döneme denir. Bu dönemde çocuklar toplum kurallarını da öğrenmeye başlar. Dil gelişimi ve kavrama becerileri gelişir. Sosyalleşme ile cinsiyet farklılığı gibi detaylar bu dönemde oluşmaya başlar.
- Son çocukluk dönemi: Bu dönem, erkek çocuklarda 6-13 yaşa denk gelirken, kız çocuklarda ise 6-11 dönemini kapsamaktadır.
Çocuklarda Duyusal Gelişim
Gelişim, kelime anlamıyla tamamlanmak üzere ilerlemeyi ifade eden bir kavramdır. Çocuk gelişiminde anne ve babalar genellikle fiziksel gelişim üzerinde durmakta ve bu alandaki değişimleri yakından izlemektedir. Ancak “duyusal gelişim nedir?” diye düşünüldüğünde çocukların büyüme sürecinde duyusal alanda elde ettikleri yeni kazanımların izlendiği bir alandır.
Jean Piaget tarafından ortaya koyulan bilişsel gelişim dönemlerinden erken çocukluk dönemine denk düşen bazı basamaklar vardır. Duyusal motor ve işlem öncesi dönemlerin özelliklerini içeren duyusal gelişim basamakları şu şekilde sıralanmaktadır:
Duyusal – Motor Dönem: 0-2 yaş arasında bebek, duyuları ve motor faaliyetleri yoluyla dış dünyayı algılamaya başlar. Çeşitli refleksleri kullanır ve refleks davranışından istemli davranış düzeyine geçiş bu dönemde gerçekleşir. Bebek 12 aylık olana kadar “nesnenin sürekliliği” anlayışı gelişir. Bu anlayışa göre bebeğin görüş alanı dışına çıkan nesne ya da kişilerin aslında yok olmadıkları anlaşılır. 12 ila 18 ay arasında bebek, deney yapmaya, 18-24 arasında ise basit sembolik düşünmeye başlayacaktır. Bebekler sadece o an yakın çevreleri ile ilgili olduğu için uzakta bulunan hedefleri göz önüne almazlar.
İşlem Öncesi Dönem: Çocuklarda 2 ve 7 yaş arasına verilen bölümdür. Bu dönemde sembolik düşünce yeteneği gelişir. Çevredekilerin kendilerinden farklı bakış açılarına sahip olduklarını anlayamayan çocuklar bu dönemde kendi görüşlerinin tek görüş olduğuna inanırlar. Mantıklı düşünme yetisi henüz gelişmemiştir. Ayrıca bilişsel yapıları ve nesnenin değişimini tam olarak kavrayabilecek düzeye gelinmemiştir. Çocuk parçayla bütünü aynı zamanda düşünemez ve zihinsel kıyaslama yapamaz. Maddeler dışında soyut kavramları anlayamaz. Bu dönemin sonunda çocukta benmerkezci düşünce giderek azalıp mantıklı düşünce gelişmeye başlar.
Duyusal gelişim evreleri bakımından çocukluk döneminde oyunun önemi çok büyük bir yer kaplamaktadır. Okul öncesi becerilerin kazanıldığı oyun, okula başlamakla sona ermez. Çocuk büyüdükçe gelişim düzeyine göre oyun ihtiyaçları da biçim değiştirerek devam eder. Yetişkinler, oyun oynamayı çocuk için boş zaman aktivitesi yani araç olarak görmemeli daha çok amaç haline getirmelidir.
Çocuk Oyun Döneminde Dikkat Edilmesi Gerekenler
Çocuğun duyusal gelişiminde oyun oynamanın önemini, çocuk gelişim uzmanları da sık sık hatırlatmaktadır. Çocuk duyusal gelişim oyunları bu yüzden büyük önem taşır. Çünkü çocuk oyun oynadıkça duyuları keskinleşir ve becerilerini geliştirir. Bu açıdan bakıldığında anne ve babalar için çocuklarda oyun döneminde dikkat edilmesi gereken hususlar şunlardır:
- Çocuk duyusal gelişim oyunları oynadıkça yeteneklerini geliştirir ve becerisi artar.
- Oyun, çocuğun en doğal öğrenme ortamı olduğu için duyuları kesinleşir.
- Çocuklar için oyun, duyup gördüklerini ve tecrübelerini pekiştirdiği bir deney odasıdır.
- Oyunlar çocuk için özgürce yaratıcılıklarını geliştirip kendilerini ifade edebildikleri bir araçtır.
- Çocuk, üzüntülerini, kaygılarını ve korkularını oyunla dile getirir.
- Özellikle duyusal oyunlar, çocuğun gelişmesi ve kişilik kazanması için sevgiden sonra gelen en önemli ikinci ruhsal besin olarak görülmelidir.
Kısaca özetlemek gerekirse, oyunlar çocuğun fizyolojik gelişiminin yanı sıra duyusal gelişimine de büyük katkı sağlar. Çocuğun kas sistemini geliştiren ve biriken enerjisini boşaltmasına yarayan oyunların aynı zamanda topluma katılma yani sosyalleşme konusunda da çok faydası vardır. Yaşamı kavrayıp kişilik oluşturabilmeleri için çocukların duyusal oyunları eksiksiz biçimde oynaması gerekir.
Çocuk Duyusal Gelişim Süreci
Duyusal ve sosyal olgunluğa ulaşması için çocukların gelişim süreçleri de yakından takip edilmelidir. Zamanla yaşam içinde gelişen bu olgunluk, özellikle okul öncesi eğitimler ve kreş gibi destekler ile en iyi şekilde kazandırılabilir. Çocuğun duyusal gelişim sürecinde dikkat edilmesi gereken noktalar şunlardır:
- Kendine güven duygusu: Çocuklar, kendi ortamlarında olsalar bile kendilerinden emin olmalı ve başladıkları işleri başaracaklarına dair inanç beslemelidir.
- Bağımsızlık duygusu: Çocukların kendi yaşlarına uygun şeyleri tek başına yapmaları beklenir. Bu sayede anne – baba veya başka birinin yardımına bağlı kalmadan bazı girişimleri tek başlarına yapma yeteneğine sahip olurlar.
- Motivasyon: Çocuklar yeni şeyler öğrenmeye ve deneyimler kazanmaya cesaret etmelidir.
- Merak duygusu: Çocukların doğal merakı onların yararına olacak şekilde desteklenmeli ve öğrenme becerileri kazanmaları teşvik edilmelidir. Öğrendikçe yeni şeylere açık olan çocuklar hızlı gelişim gösterir.
- Sabır duygusu: Çocuklar başladıkları işleri veya içinde bulundukları görevlerini bitirene kadar sabırlı olmayı öğrenmelidir.
- İş birliği: Çocuklar başka kişilere karşı duyarlı olmalı ve empati duygusunu geliştirmelidir. Bu yüzden iş birliği yapmayı öğrenen çocuklar, eğitim süreçlerinde paylaşımcı, geçimi ve saygılı bir gelişim süreci gösterir.
- Kendini kontrol etme duygusu: Çocuk kızgınlığın kötü yollarla olduğu gibi iyi yöntemlerle de ifade edilebileceğini anlamalıdır. Isırma, itme gibi saldırgan davranışlar yerine uygun duygu ifadeleri edinmelidir.
Duyusal Gelişim Sürecinde Uzman Seçiminin Önemi
Çocukların fiziksel, zihinsel ve sosyal gelişimlerini izleyen, bu alanda gerekli eğitimleri alıp başarılı bir şekilde sertifika sahibi olmuş kişilere çocuk gelişim uzmanı adı verilir. Uzmanlar, çocukların dil, psikomotor ve duyusal gelişimlerini takip ettikleri için önemli görevler üstlenirler. Sağlıklı yönlendirme ve yeri geldiğinde yapıcı müdahaleler bulunarak çocukların gelişimi takip edilir. Çocuk gelişim uzmanları, çocukların yaşına uygun beceri ve davranışlara sahip olmaları için hem eğitimci hem de yönlendirici yaklaşımlar benimsedikleri için bebeklerde duyusal gelişim sürecinde de önemli görevlere sahiptir.